Πέντε βασικούς τύπους προσαρμογής του ατόμου στην κοινωνία αναφέρει ο Αμερικανός κοινωνιολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, Ρόμπερτ Κίνγκ Μέρτον (1910-2003) στο βιβλίο: “Social Theory and Social Structure” (1949).
Του Βασίλειου Γρηγ. Παπαδάκη*
Ο Μέρτον θεωρείται ένας από τους πατέρες της σύγχρονης κοινωνιολογίας και του κοινωνικού λειτουργισμού.
Ο λειτουργισμός (functionalism) πολεμήθηκε από τους «διανοητές» της Αριστεράς ότι δίδει μεγάλη έμφαση στην κοινωνική ισορροπία και την διαιώνιση του συντηρητικού συστήματος.
Ο Μέρτον εισήγαγε και τον όρο «λειτουργικά υποκατάστατα», (functional alternatives). Ένα λειτουργικό υποκατάστατο είναι και η υιοθεσία.
Ακολουθούν οι πέντε βασικοί τύποι:
Καινοτομία. Η δημιουργία νέων αγαθών, νέων τρόπων ενέργειας, νέων σχέσεων. Η έννοια της καινοτομίας περιλαμβάνει την εφεύρεση και την ανακάλυψη. Η αποδοχή της καινοτομίας ως βασικής αρχής και αξίας της ατομικής και συλλογικής ζωής αποτελεί ουσιώδες στοιχείο του εκσυγχρονισμού. Η καινοτομία θεωρεί ως αυτοτελείς αξίες την αυτενέργεια, την αποτελεσματικότητα και αναζήτηση.
H λέξη αυτενέργεια προέρχεται από το ρήμα αυτενεργώ, αυτός+ενεργώ, ήγουν ο άνθρωπος ενεργεί χωρίς ξένη παρόρμηση. Σημαίνει επίσης την δραστηριοποίηση του εγώ σε μια συνειδητή και ελεύθερη προσπάθεια. Ουσιαστικά μετατρέπει τις «δυνάμει» ικανότητες του ανθρώπου σε «ενέργεια». Με τον τρόπο αυτό αξιοποιούνται οι πνευματικές και ψυχικές δυνάμεις σε ικανοποιητικό βαθμό.
Αναπτύσσεται η κρίση, η αντίληψη, η φαντασία, ενώ παράλληλα καλλιεργείται η θέληση, επιμονή και υπομονή. Επίσης ενισχύεται το συναίσθημα της εμπιστοσύνης της αυτοσυνείδησης και του ελεύθερου φρονήματος. Για τους λόγους αυτούς η αυτενέργεια αποτελεί για την αγωγή μία από τις βασικές αρχές της διδακτικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτενέργειας αποτελεί ο σωκρατικός διάλογος.
Τυπολατρεία. Αποτελεί μορφή ανομίας. Διακρίνεται σε απλή και σε οξεία. Η απλή προκαλείται από την ύπαρξη αντιφατικών αξιών και πεποιθήσεων. Η οξεία όταν καταρρέει το σύστημα αξιών και όταν τα άτομα αντιμετωπίζουν καταστάσεις άγχους εξ’ αιτίας της διαλύσεως του κοινωνικού ιστού και της τάξεως στην οποία ανήκουν.
Η τυπολατρεία συναντάται συχνότερα στην κατώτερη μέση τάξη σύμφωνα με την εξαμερή κλίμακα Κοινωνικών Τάξεων του ανθρωπολόγου-κοινωνιολόγου Ουόρνερ Ουίλιαμ Λόυντ (1898-1970), καθηγητού στο Πανεπιστήμιο Harvard.
Συμμόρφωση. Κατά τον Μέρτον η συμμόρφωση είναι ένας από τους πέντε κύριους τύπους προσαρμογής του ατόμου στο κοινωνικό του περιβάλλον. Στη συμμόρφωση το άτομο αποδέχεται τόσο τους πολιτιστικά προσδιορισμένους σκοπούς όσο και τα κοινωνικά προσδιορισμένα μέσα, τα οποία τον εξυπηρετούν για την επίτευξη των σκοπών και στόχων του.
Επανάσταση. Απότομη και ριζική μεταβολή των καθιερωμένων. Θρησκευτικός, κοινωνικός και πολιτικός αναπλασμός. Η μεταβολή αυτή δεν είναι απαραιτήτως απότομη. Μπορεί να είναι αργή και μακροχρόνια όπως η βιομηχανική επανάσταση. Η απότομη μεταβολή συνήθως συνδέεται με την ένοπλη εξέγερση μερίδος αμαθών ατόμων με χαμηλό δείκτη νοημοσύνης τα οποία, παρασυρόμενα από ψευδολόγους δημαγωγούς στρέφονται κατά της καθεστηκυίας τάξεως.
Αναχωρητισμός. Η τάση να αποσυρθεί κανείς στον εαυτό του και να αποκοπεί από το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Ο τύπος αυτός προσαρμογής χαρακτηρίζει συχνά τους αποτυχημένους και άτομα που βρίσκονται σε αδιέξοδο.
Κατά τον Μέρτον ο αναχωρητισμός είναι μορφή κοινωνικής ανομίας, έλλειψης κανόνων και αξιών. Η έννοια του αναχωρητισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την διετή πορεία του αριστερού πρωθυπουργού, των εξώκοιτων αριστερών συντρόφων και του «μπούλη» των ΑΝΕΛ.
*Δημοσιογράφος. Επίτιμο μέλος της Ενώσεως Ευρωπαίων Δημοσιογράφων.