Είναι πλέον εμφανές, ότι οι ανισορροπίες και η ρευστότητα στην σύγχρονη πραγματικότητα αρχίζουν να απειλούν την βιωσιμότητα του ανθρώπου και του οικοσυστήματος, εάν δεν οικοδομηθούν νέες βιώσιμες ισορροπίες, οι οποίες θα διαμορφώσουν διαφορετικές συνθήκες σε όλα τα κοινωνικά συστήματα σε πλανητικό επίπεδο και θα αλλάξουν το μοντέλο οργάνωσης των κοινωνιών.
Του Χρίστου Αλεξόπουλου
Στο πλαίσιο του World Economic Forum (Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ) στο Davos δημοσιοποιήθηκε η έκθεση για τους παγκόσμιας εμβέλειας κινδύνους το 2020. Σύμφωνα με αυτήν ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την ανθρωπότητα είναι η κλιματική κρίση και η εξαφάνιση πολλών ειδών.
Οι πιο πιθανοί κίνδυνοι είναι τα ακραία καιρικά φαινόμενα (όπως πλημμύρες και θύελλες), η μη επιτυχής αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, φυσικές καταστροφές (όπως σεισμοί, τσουνάμι, εκρήξεις ηφαιστείων και γεωμαγνητικές θύελλες). Επίσης είναι πιθανή η συρρίκνωση της βιοποικιλότητας και η κατάρρευση του οικοσυστήματος.
Μπορεί το World Economic Forum να τονίζει εμφατικά, ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την ανθρωπότητα είναι η κλιματική κρίση, όμως η αποψίλωση του τροπικού δάσους του Αμαζονίου διπλασιάσθηκε το 2019.
Σύμφωνα με το κρατικό Ινστιτούτο για το Κλίμα (Inpe) αυτής της χώρας το 2019 αποψιλώθηκαν 9.166 τετραγωνικά χιλιόμετρα, ενώ το 2018 περίπου 4.946 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Αυτό μεταφράζεται σε 85% αύξηση της αποψίλωσης του δάσους. Παράλληλα η κυβέρνηση του Jair Bolsonaro πήρε σειρά μέτρων, που επιτρέπουν την χρήση των αποψιλωμένων εδαφών για γεωργικές καλλιέργειες.
Το ελπιδοφόρο στοιχείο είναι, ότι άτομα, που γεννήθηκαν μετά το 1980 αξιολογούν τους περιβαλλοντικούς κινδύνους στο πιο υψηλό επίπεδο και είναι πιο πολύ ευαισθητοποιημένα.
Πολύ ενδιαφέρον έχει και η επιστολή του Larry Fink, επικεφαλή της Blackrock, στους επενδυτές, με την οποία συμβουλεύει την προσαρμογή των επενδυτικών τους σχεδιασμών στα κριτήρια, που προκύπτουν από την προστασία του κλίματος, ώστε να διασφαλισθεί ένα βιώσιμο μέλλον.
Ανεξάρτητα από τις επιδιώξεις της Blackrock με αυτή την επιστολή, ουσιαστικά τίθεται το ερώτημα, εάν η ατομική ηθική στάση και η παγκόσμια πολιτική μπορούν να λειτουργήσουν ως καταλύτες, ώστε η ανθρωπότητα να προστατεύσει το κλίμα, ή πρέπει να συμβάλλουν και οι επενδυτές και οι επιχειρήσεις, για να μην έχουν πολύ μεγαλύτερο κόστος και καταρρεύσουν από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Βέβαια η Blackrock δεν έχει ως κριτήριο ηθικούς κανόνες, αλλά κατά κύριο λόγο ενδιαφέρεται για την αποκόμιση κέρδους στο πλαίσιο της οικονομικής δραστηριότητας. Η ηθική διάσταση θα ενεργοποιηθεί από την κοινωνία, όταν η κλιματική αλλαγή απειλήσει την βιωσιμότητα της με πολύ εμφανή τρόπο και συνειδητοποιηθεί, ότι πρέπει να αλλάξει και ο αξιακός προσανατολισμός της. Τότε όμως ίσως είναι αργά.
Γι αυτό είναι πολύ σημαντική η ενεργοποίηση των νέων στο πλαίσιο των διαφόρων κινημάτων για την προστασία του κλίματος. Ίσως λειτουργήσουν επιταχυντικά ως προς τον προσανατολισμό των κοινωνιών σε αξίες, που ισορροπούν τον ορθολογισμό και την συναισθηματική διάσταση του ανθρώπου με την βιωσιμότητα της παγκόσμιας κοινωνίας χωρίς ανισότητες σε ένα οικοσύστημα με προοπτική για όλα τα είδη ζωής.
Επίσης μέχρι τώρα η ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας στις διάφορες κοινωνίες, που συνθέτουν την παγκόσμια κοινότητα, δεν δείχνει, ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα γίνονται σεβαστά στην πράξη.
Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Human Rights Watch για το 2019 η κατάσταση είναι εξαιρετικά αρνητική. Μερικά μόνο από τα πολλά παραδείγματα δείχνουν το εύρος του προβλήματος. Η ελευθερία έκφρασης γνώμης δέχεται ασφυκτική πίεση σε μη δημοκρατικές χώρες (π.χ. Κίνα και πολλές άλλες).
Η Ευρωπαϊκή Ένωση συνεργάζεται με μη αξιόπιστες χώρες σε σχέση με την εφαρμογή του δικαίου, όπως είναι η Λιβύη, για να περιορίσει τις προσφυγικές ροές, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις πρακτικές, που ακολουθούν οι κυβερνήσεις τους (π.χ. φυλάκιση, θανάτωση, βιασμοί, χρησιμοποίηση προσφύγων για αποκόμιση οικονομικού κέρδους). Το ίδιο γίνεται και στο Μαρόκο. Επίσης οι συνθήκες ζωής στα Κέντρα Υποδοχής Προσφύγων στην Ελλάδα είναι απάνθρωπες και επικίνδυνες για την ζωή των προσφύγων.
Στην Ρωσία ελέγχεται η χρήση του διαδικτύου, ενώ καταπιέζονται οι ακτιβιστές, που ασκούν δημόσια κριτική στο καθεστώς.
Στη Νότια Αμερική δολοφονούνται πολίτες λόγω «πολιτικών φρονημάτων» (π.χ. Βενεζουέλα). Στην Βραζιλία ασκείται βία στους αυτόχθονες του Αμαζονίου από εγκληματικές ομάδες, που παράνομα αποζιλώνουν το τροπικό δάσος, χωρίς να αντιδρά η κυβέρνηση.
Σε πολλές χώρες της Αφρικής (π.χ. Τανζανία, Ρουάντα, Ζιμπάμπουε) καταπιέζεται η ελευθερία έκφρασης γνώμης, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι γυναίκες βιάζονται από τις δυνάμεις ασφαλείας.
Στην Ασία η κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Στην Κίνα οι πολίτες παρακολουθούνται, ενώ στην Ινδία καταπιέζονται από την ινδουϊστική κυβέρνηση οι μωαμεθανοί, οι αυτόχθονες και όσοι δεν ανήκουν σε «κάστες».
Πολύ αρνητικά επίσης είναι τα στοιχεία για την θέση της γυναίκας στις κοινωνίες. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση της Oxfam, που παρουσιάσθηκαν στο Davos, η κλιματική αλλαγή θα πλήξει περισσότερο τις φτωχές χώρες και ιδιαιτέρως τις γυναίκες.
Οι γυναίκες και τα παιδιά έχουν 22% μεγαλύτερη πιθανότητα να ζήσουν σε συνθήκες φτώχειας, δηλαδή με λιγότερα από 1,90 δολ. την ημέρα. Ακόμη δύο στους τρεις ανθρώπους, που δεν έχουν έσοδα κατά την διάρκεια της τρίτης ηλικίας, είναι γυναίκες.
Επίσης κατά μέσο όρο οι γυναίκες εργάζονται 7 ώρες και 28 λεπτά ημερησίως, ενώ οι άνδρες 6 ώρες και 44 λεπτά. Οι άνδρες αμείβονται για το 80% των ωρών εργασίας, ενώ οι γυναίκες μόνο για το 41%, διότι τόσο αυτές όσο και τα νεαρά κορίτσια διεκπεραιώνουν τα τρία τέταρτα της μη αμοιβόμενης ενασχόλησης με την φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων της οικογένειας και τις εργασίες του σπιτιού.
Τέλος μόνο το 24% των βουλευτών σε παγκόσμιο επίπεδο είναι γυναίκες.
Η αρνητική πορεία της παγκόσμιας κοινότητας φαίνεται και στον δείκτη διαφθοράς. Σύμφωνα με την Μη Κυβερνητική Οργάνωση Transparency International σε περισσότερο από τα δύο τρίτα των 180 χωρών, στις οποίες έγινε έρευνα, ο δείκτης διαφθοράς (Corruption Perceptions Index 2019) είτε έμεινε στατικός είτε χειροτέρευσε.
Σε σύγκριση με το 2012 μόνο 22 χώρες βελτίωσαν τον δείκτη διαφθοράς. Την μεγαλύτερη βελτίωση είχε η Ελλάδα (12 μονάδες). Ο Καναδάς, η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής χειροτέρευσαν την θέση τους σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος (2018).
Αυτή η καθοδική, παρακμιακή πορεία των κοινωνιών σε παγκόσμιο επίπεδο δεν οδηγεί στην ευημερία, αλλά διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για την αυτοαναίρεση τους. Ήδη άρχισαν να γίνονται ορατές οι αρνητικές παρενέργειες στην βιωνόμενη πραγματικότητα τόσο με την κλιματική αλλαγή και τις μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών όσο και με την αυξανόμενη φτώχεια ακόμη και στις ανεπτυγμένες κοινωνίες και την άνοδο των κοινωνικών ανισοτήτων.
Η ανάγκη για την οικοδόμηση νέων βιώσιμων ισορροπιών τόσο στο εσωτερικό των επιμέρους κοινωνιών όσο και στις μεταξύ τους σχέσεις είναι πλέον πολύ μεγάλη. Οι κυβερνήσεις πρέπει με αποφασιστικότητα να πάρουν τα αναγκαία μέτρα και σε πλανητικό επίπεδο να αποκατασταθεί λειτουργική συνεργασία.
Έχουν ενδιαφέρον, για παράδειγμα, τα μέτρα, που προτείνουν σε ανάλυση τους επιστήμονες του Potsdam-Institut für Klimafolgenforschung (Ινστιτούτο για την Έρευνα των Κλιματικών Επιπτώσεων του Πότσδαμ) για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Η πρόταση περιλαμβάνει κατάργηση της κρατικής χρηματοδότησης της εξόρυξης ορυκτών καυσίμων, ενίσχυση αποκεντρωμένων συστημάτων διάθεσης ενέργειας, οικοδόμηση φιλικών προς το κλίμα πόλεων και ενίσχυση της προσπάθειας για την περιβαλλοντική και την κλιματική ευαισθητοποίηση.
Βέβαια δεν υπάρχουν μόνο τα προβλήματα με το κλίμα. Οι παρακμιακές συνθήκες διαπιστώνονται σε πολλούς τομείς της κοινωνικής λειτουργίας. Ήδη αναφέρθηκαν η διαφθορά, η μη ύπαρξη ισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, οι κοινωνικές ανισότητες, η φτώχεια, ο προσανατολισμός της οικονομικής δραστηριότητας, η αντιμετώπιση των προσφύγων, ενώ υπάρχουν και πολλά άλλα προβλήματα. Όλα μαζί διαμορφώνουν ένα εκρηκτικό μίγμα.
Γι αυτό επιβάλλεται η δημιουργία άλλων κοινωνικών ισορροπιών με προοπτική και σημείο αναφοράς τον άνθρωπο και το οικοσύστημα. Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει να αναπτυχθεί κοινωνική δυναμική προς αυτή την κατεύθυνση και να αλλάξει ο αξιακός προσανατολισμός.
Η κοινωνία πολιτών με τις δομές, που διαθέτει και θα δημιουργήσει στο μέλλον, μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά σε αυτή την προσπάθεια του λειτουργικού και με ανθρωπιστικά χαρακτηριστικά αξιακού προσανατολισμού.
Σημαντικό εργαλείο επίσης είναι το εκπαιδευτικό σύστημα για την καλλιέργεια του νέου προσανατολισμού στην κοινωνία.
Η δυναμική, που θα αναπτυχθεί στα υπόλοιπα κοινωνικά συστήματα εξαρτάται από την πολιτική διαχείριση των προβλημάτων και τον ρόλο της κοινωνίας πολιτών. Το μόνο σίγουρο είναι, ότι ο διαθέσιμος χρόνος για την οικοδόμηση των νέων βιώσιμων ισορροπιών είναι οριακός. Επείγει η ανάληψη δράσης από τις κοινωνίες και τις πολιτικές τους ηγεσίες. Η ευθύνη είναι μεγάλη.
