Μέσα σ’ αυτό το θολό, το σκοτεινό τοπίο και στο χάος που επικρατεί παντού, σ\ όλον τον κόσμο λόγω του κορωνοϊού αλλά όχι μόνο, η Κυνική Φιλοσοφία είναι περισσότερο επίκαιρη από ποτέ.
Οι ειρωνικοί σαρκασμοί και τα γαβγίσματα του Διογένη γεμίζουν με αντίλαλους το τεράστιο κενό που δημιούργησε η αποτέφρωση κάθε μορφής ιδανικού.
Του Θανάση Φροντιστή
«Κυνικός» είναι σήμερα μια παρεξηγημένη έννοια. Σύμφωνα με τα έγκυρα λεξικά, σημαίνει αναίσχυντος, αναιδής, αισχρός, ασύστολος, αυθάδης ή ωμά ειλικρινής.
Δεν έχει την έννοια που απέδιδαν στη λέξη οι Κυνικοί φιλόσοφοι, που είναι «ο δυσαρεστημένος ιδεαλιστής, το ελεύθερο πνεύμα που ονειρεύεται να ανατρέψει την παράλογη κοινωνική συμβατικότητα, ο αθεράπευτα ασυμβίβαστος με το ψέμα, την υποκρισία και τη μωρία, ο σκεπτικιστής, ο ευφυής ισχυρογνώμων, ο ολιγαρκής που επιζητεί διακαώς μια απλούστερη, πιο ήρεμη κι ευτυχισμένη ζωή, κοντά στη φύση».
Υπ’ αυτή την έννοια βέβαια, ο Κυνικός στοχαστής, όπως και στην αρχαιότητα θεωρείται και σήμερα κοινωνικό απόβλητο, περιθωριακός. Την πρώτη γνωστή σύγχρονη κίνηση στις ΗΠΑ, που στηριζόταν στη σκέψη των Κυνικών, τους Χίπις, την εξοστράκισε το κατεστημένο, εντάσσοντας τα σύμβολά τους στη… μόδα!
Αν σήμερα κάποιος λέει την ωμή αλήθεια, αν αποκαλύπτει και στηλιτεύει με παρρησία το παράλογο και το άδικο, σίγουρα θα έχει προβλήματα. Όπως θα είχε και ο Διογένης, αν απαντούσε στο ερώτημα με τι ασχολείται όπως τότε:
«Είμαι ο Διογένης ο Κύων, πλησιάζω τους καλούς, γαβγίζω τους άπληστους και δαγκώνω τους παλιανθρώπους!»
Οι Κυνικοί θεωρούσαν την αρετή ως το μόνο αγαθό, όχι απλώς το ύψιστο αγαθό όπως πρέσβευε ο Σωκράτης. Και ότι ο μόνος ευτυχής άνθρωπος είναι ο ελεύθερος άνθρωπος, ο άνθρωπος που, κατά τον Κυνικό Δημώνακτα, δεν ελπίζει σε τίποτα και ούτε φοβάται τίποτα, όπως στο Κυνικό επίγραμμα που υπάρχει στον τάφο του Καζαντζάκη: «δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι ελεύθερος».
Καθώς η ολιγάρκεια, η ωμή ειλικρίνεια και το ελεύθερο πνεύμα χαρακτήριζαν τη ζωή των Κυνικών, που διακωμωδούσαν τον πλούτο, επιδεικνύοντας τη φτώχεια τους, την αντίθεσή τους προς τις απολαύσεις και την αδιαφορία τους προς την συμβατικότητα.
Μάλιστα πίστευαν, ότι «οι κοινωνικοί θεσμοί είναι συμβατικοί και τεχνητοί και στραγγαλίζουν αμείλικτα την ατομική ελευθερία, αν κανείς διαπράξει το λάθος να τους πάρει στα σοβαρά», όπως, έλεγαν. Υπό την έννοια αυτή, οι Κυνικοί θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως οι πρόδρομοι του Αναρχισμού!
Αν είναι σήμερα πολύ επίκαιρη η Κυνική φιλοσοφία, είναι γιατί αποτελεί αντίδραση στον παραλογισμό του κατεστημένου, μέσα στη γενική έκπτωση αρχών και αξιών.
Είναι γιατί οι Κυνικοί επαναστάτησαν ειρηνικά ενάντια στις κακές συνέπειες του πολιτισμού της εποχής τους και προσπάθησαν να αποτοξινώσουν τη σκέψη τους από τη στρέβλωση να πολυπλοκοποιεί τα απλά δώρα της φύσης.
Η αλληγορική φράση του Διογένη προς τον Αλέξανδρο «μη μου κρύβεις τον ήλιο», η συμβολική φράση του «άνθρωπον ζητώ», που συνόδευε τον λύχνο που κρατούσε όταν περιόδευε και ρητόρευε, έχουν διαχρονική αξία και πολλοί σύγχρονοι στοχαστές έχουν αναφερθεί την Κυνική Φιλοσοφία σαν αντίσταση στα φαινόμενα της απαξίας,
της διαφθοράς, της καταπίεσης και της θεοποίησης του πλούτου που χαρακτηρίζουν τις σημερινές σάπιες κοινωνίες που δημιούργησε ο «θεοποιημένος» καταναλωτισμός.
Όπου, με το δικό μας νοερό φανάρι, αναζητούμε μάταια έναν άνθρωπο με όλη όμως τη σημασία της λέξης: Έναν άνθρωπο με ανθρωπιά, με κοινό νου, με ηθικές αρχές και αξίες, με υψηλά ιδανικά με αυτοσεβασμό και με φιλότιμο. Έναν άνθρωπο, ο οποίος περιφρονεί ό,τι τον αιχμαλωτίζει στα δεσμά των αναγκών, όπως για παράδειγμα ο πλούτος, η δόξα, τα αξιώματα, οι απολαύσεις!
Οι Κυνικοί πίστευαν, ότι η ειρήνη του πνεύματος και η σωματική ευεξία κατακτώνται μέσα από τη λιτότητα και την «έντιμη πενία». Το πόσο κεντρικό ρόλο έπαιζε η λιτότητα, το αποδεικνύει ο μαθητής του Διογένη, ο Κράτης που είχε γράψει τον γνωστό «Ύμνο στη Λιτότητα»:
«Χαίρε ω θεά κι αρχόντισσα, αγαπημένη των σοφών ανθρώπων, Λιτότητα, παιδί της τιμημένης Ευφροσύνης, τη δική σου αρετή τιμούν όσοι δίκαια πράττουν». Προς απόδειξη δε αυτής της βαθιάς του πεποίθησης, ο Κράτης χάρισε όλον του τον πλούτο στο Δήμο (των Θηβών) και άρχισε να ζητιανεύει, ζώντας φυσική ζωή, ως τον μόνο δρόμο προς την ευτυχία, προτρέποντας δε και προς κάποιο είδος ασκητισμού.
Ο ίδιος ο Αντισθένης, ο ιδρυτής της Κυνικής Σχολής στο Κυνοσάργους πίστευε, ότι η ευδαιμονία βασίζεται στην αρετή και η αρετή στη γνώση, που αν κατακτηθεί, δεν χάνεται ποτέ. Ηθικός στόχος του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Αντισθένη, πρέπει να είναι και η απελευθέρωση από κάθε τι περιττό ενώ υπέρτατο αγαθό θεωρούσε και την ταπεινοφροσύνη.
Με άλλα λόγια, οι Κυνικοί πίστευαν ότι πολιτισμός στην πράξη θεωρείται ο κατακλυσμός από άχρηστα αντικείμενα, μια σκουπιδοσυλλογή, μια σκουπιδολατρεία. Κατά τους Κυνικούς, ο άνθρωπος πρέπει να ζει με τα ελάχιστα που απαιτεί μια ζωή ελευθερίας και αυτάρκειας, ακεραιότητας και συνέπειας.
Σε πλήρη αντίθεση με τις αρχές του Κυνισμού, οι μεταγενέστερες κοινωνίες οικοδομήθηκαν πάνω στον ατομισμό και στην επιδίωξη του πλούτου, ως ακρογωνιαίου λίθου της ανθρώπινης προσπάθειας και ευτυχίας.
Με διαχρονικό αποτέλεσμα αυτής της στόχευσης όλο και μεγαλύτερος πλούτος να συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερους ανθρώπους, ενώ περισσεύουν η φτώχεια και η ανέχεια για τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων σ’ όλο τον κόσμο.
Όχι βέβαια ως φιλοσοφική στόχευση, αλλά ως επιβολή των άπληστων λίγων στους πολλούς.
Η μόνιμη λιτότητα που έχει επιβληθεί και στους λαούς της λεγόμενης Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδίως στους λαούς του Νότου, ανάμεσα στους οποίους και ο Ελληνικός λαός.
Και μάλιστα με ωμότητα, με κυνισμό, όπως όμως αποδίδουν την έννοιά του τα λεξικά! Ο κυνισμός μιας διεφθαρμένης από το χρήμα κοινωνίας, που δεν την ενδιαφέρει διόλου το ότι γαβγίζει από τον τάφο του ο Διογένης, που εξακολουθεί με το λυχνάρι του να αναζητεί τον Άνθρωπο!…
Ιδίως σήμερα, στις κοινωνίες του περιουσιοκρατικού καπιταλισμού και της δικτατορίας των αγορών.
*Δρα Οικονομολόγου-Συγγραφέα
