Η ιστορία δείχνει ότι κάθε φορά που έγιναν προσπάθειες υποκατάστασης του επισήμου χρήματος απέτυχαν, προκαλώντας ζημιές.
Η επανάσταση των κρυπτονομισμάτων, που άρχισε το 2009 με το bitcoin, έχει ως βασικό επιχείρημα την επινόηση νέων ειδών χρήματος.
Tου Ρόμπερτ Σίλλερ*
Υπάρχουν πλέον σχεδόν 2.000 κρυπτονομίσματα και εκατομμύρια ανθρώπων ανά τον κόσμο που είναι ενθουσιασμένοι με αυτά. Πού οφείλεται αυτός ο ενθουσιασμός, ο οποίος έως τώρα παραμένει ανεπηρέαστος από τις προειδοποιήσεις ότι η επανάσταση είναι απάτη;
Θα πρέπει να έχει κανείς υπ’ όψιν του ότι υπάρχει μακρά ιστορία στις απόπειρες για την επανεφεύρεση του χρήματος. Όπως τονίζει η κοινωνιολόγος Viviana Zelizer στο βιβλίο της The Social Meaning of Money (Η Κοινωνική Σημασία του Χρήματος): «Παρά την εύλογη ιδέα ότι το δολλάριο είναι ένα δολλάριο, οπουδήποτε και αν κοιτάξουμε οι άνθρωποι δημιουργούν συνεχώς διαφορετική είδη χρήματος». Πολλές δε από τις καινοτομίες αυτές προκαλούν μεγάλο ενθουσιασμό, τουλάχιστον για λίγο.
Ως το μέσο ανταλλαγής ανά τον κόσμο, το χρήμα, στις διάφορες μορφές του, είναι πλούσιο σε μυστήριο. Έχουμε την τάση να μετράμε την αξία των ανθρώπων με αυτό. Συνοψίζει πράγματα όπως τίποτε άλλο. Και, παρ’ όλα αυτά, μπορεί να μην αποτελείται από τίποτε περισσότερο από κομμάτια χαρτί που απλώς κυκλοφορούν και αλλάζουν χέρια όταν ξοδεύονται. Άρα η αξία του εξαρτάται από την αφοσίωση και την εμπιστοσύνη σε αυτά τα κομμάτια χαρτί. Μπορεί κανείς να το αποκαλέσει πίστη.
Η καθιέρωση ενός νέου είδους χρήματος μπορεί να θεωρηθεί ως η ομολογία πίστης μίας κοινότητας σε μία ιδέα και μία προσπάθεια να εμπνεύσει την υλοποίησή της. Στο βιβλίο του Euro Tragedy: A Drama in Nine Acts (Η Τραγωδία του Ευρώ: Δράμα σε Εννέα Πράξεις), ο οικονομολόγος Ashoka Mody υποστηρίζει ότι η πραγματική δημόσια αιτιολόγηση για την δημιουργία του ευρωπαϊκού νομίσματος το 1992 ήταν ένα είδος «ομαδικής σκέψης», μία πίστη «συνυφασμένη με τον ψυχισμό των ανθρώπων» ότι «η απλή ύπαρξη ενός ενιαίου νομίσματος… θα δημιουργούσε το κίνητρο για τις χώρες να έλθουν πιο κοντά, σε στενότερο πολιτικό εναγκαλισμό».
Οι νέες ιδέες για το χρήμα φαίνεται να εμπίπτουν στην κατηγορία της επανάστασης, συνοδευόμενης από ένα δελεαστικό, εύκολα κατανοητό αφήγημα. Το 1827, ο Josiah Warner άνοιξε το «Cincinnati Time Store», που πωλούσε εμπόρευμα σε μονάδες ωρών εργασίας, έχοντας ως βάση «τα χαρτονομίσματα εργασίας», που έμοιαζαν με χάρτινο χρήμα. Το νέο χρήμα θεωρήθηκε ως παρακαταθήκη για την σημασία των εργαζόμενων ανθρώπων, μέχρι που έκλεισε το κατάστημα το 1830.
Δύο χρόνια αργότερα ο Robert Owen, που μερικές φορές περιγράφεται ως ο πατέρας του σοσιαλισμού, επιχείρησε να καθιερώσει στο Λονδίνο το Εθνικό Ανταλλακτήριο Ισότιμης Εργασίας, βασιζόμενος σε χαρτονομίσματα εργασίας ή «χρονο-χρήμα» ως νόμισμα. Και εδώ, χρησιμοποιώντας τον χρόνο αντί χρυσό ή ασήμι ως σταθερή αξία, προώθησε την έννοια της εργασιακής υπεροχής. Αλλά, όπως και το χρονο-κατάστημα του Warner, το πείραμα του Owen απέτυχε.
Κατά παρόμοιο τρόπο, οι Karl Marx και Friedrich Engels πρότειναν το κεντρικό δόγμα του κομμουνισμού –κατάργηση της ιδιωτικής περιουσίας– να συνοδευθεί από μία «κομμουνιστική κατάργηση της αγοράς και πώλησης». Παρ’ όλα αυτά, η κατάργηση του χρήματος ήταν αδύνατη και κανένα κομμουνιστικό κράτος δεν τόλμησε κάτι τέτοιο. Αντ’ αυτού, όπως φάνηκε από την πρόσφατη έκθεση του Βρεταννικού Μουσείου
«Το νόμισμα του Κομμουνισμού», τύπωσαν χαρτονομίσματα με ζωντανά σύμβολα της εργατικής τάξης. Έπρεπε να κάνουν κάτι διαφορετικό με το χρήμα.
Κατά την διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης της δεκαετίας τού 1930, ένα ριζοσπαστικό κίνημα, η Τεχνοκρατία, με δεσμούς με το πανεπιστήμιο Columbia, πρότεινε την αντικατάσταση του κανόνα του χρυσού για το δολλάριο με μία μονάδα μέτρησης ενέργειας, το erg. Στο βιβλίο τους The ABC of Technocracy (Η Αλφάβητος της Τεχνοκρατίας), που δημοσιεύθηκε με το ψευδώνυμο Frank Arkright, ανέπτυξαν την ιδέα ότι μία «ενεργειακή βάση» για την οικονομία θα έλυνε το πρόβλημα της ανεργίας. Η Τεχνοκρατία αποδείχθηκε βραχύβια, αφότου κορυφαίοι επιστήμονες απομυθοποίησαν τις τεχνικές αξιώσεις της ιδέας.
Αλλά η προσπάθεια να «σερβιριστεί» η ιδέα ως προηγμένη επιστήμη δεν σταμάτησε εκεί. Παράλληλα με την Τεχνοκρατία, το 1932 ο οικονομολόγος John Pease Norton, απευθυνόμενος στην Οικονομετρική Κοινωνία, πρότεινε ένα δολλάριο όχι βασιζόμενο στον κανόνα του χρυσού, αλλά στην ηλεκτρική ενέργεια. Αν και το ηλεκτρικό δολλάριο του Νorton έτυχε σημαντικής προσοχής, δεν είχε κάποιο βάσιμο επιχείρημα για την επιλογή της ηλεκτρικής ενέργειας έναντι άλλων εμπορευμάτων ως εγγύηση για το δολλάριο.
Σε μία εποχή όπου τα περισσότερα νοικοκυριά στις προηγμένες χώρες είχαν συνδεθεί προσφάτως με ηλεκτρικό ρεύμα και οι ηλεκτρικές συσκευές, από ραδιόφωνα μέχρι ψυγεία, είχαν εισέλθει στα σπίτια, ο ηλεκτρισμός ήταν αφορμή για εικόνες της πιο λαμπρής υψηλής επιστήμης. Ο αρθρογράφος Harry I. Phillips το 1933 είδε το ηλεκτρικό δολάριο ως τροφή για κωμωδίες. «Θα ήταν πραγματικά διασκεδαστικό να λαμβάνει κανείς ειδοποίηση για τον φόρο εισοδήματος και να στέλνει στην κυβέρνηση 300 volts», σημείωνε.
Τώρα έχουμε κάτι νέο: Το bitcoin και άλλα κρυπτονομίσματα έχουν πυροδοτήσει τις αρχικές προσφορές νομισμάτων (ICO). Οι εκδότες ισχυρίζονται ότι οι ICOs δεν υπόκεινται στο ρυθμιστικό πλαίσιο που διέπει τα αξιόγραφα, διότι δεν πρόκειται για συμβατικό χρήμα ούτε αφορούν ιδιοκτησία ή κέρδη.
Η επένδυση σε ένα ICO θεωρείται ως μία εντελώς νέα έμπνευση. Είναι, όμως, ακριβώς έτσι;
Κάθε μία εξ αυτών των νομισματικών καινοτομιών συνδέθηκε με μία μοναδική τεχνολογική ιστορία. Αλλά, ακόμη πιο βασικό, όλες συνδέονται με μία βαθειά επιθυμία για κάποιο είδος επανάστασης στην κοινωνία.
Τα κρυπτονομίσματα αποτελούν δήλωση πίστης σε μία νέα κοινότητα κοσμοπολιτών επιχειρηματιών, οι οποίοι θεωρούν εαυτούς υπεράνω εθνικών κυβερνήσεων, που θεωρείται ότι καθοδηγούν το «τραίνο» της ανισότητας και του πολέμου.
Και, όπως στο παρελθόν, ο ενθουσιασμός του κοινού με τα κρυπτονομίσματα συνδέεται με ένα είδος μυστηρίου, όπως το μυστήριο της αξίας του ίδιου του χρήματος, που αφορά την σύνδεση του νέου χρήματος με την προηγμένη επιστήμη. Πρακτικά κανείς, πέραν των τμημάτων της επιστήμης ηλεκτρονικών υπολογιστών, δεν μπορεί να εξηγήσει πώς λειτουργούν τα κρυπτονομίσματα.
Αυτό το μυστήριο δημιουργεί μία αύρα αποκλειστικότητας, δίνει λάμψη στο νέο χρήμα και γεμίζει τους οπαδούς με επαναστατικό ζήλο.
Τίποτε από όλα αυτά δεν είναι νέο και, όπως και με τις νομισματικές καινοτομίες του παρελθόντος, ένα δελεαστικό αφήγημα ίσως να μην είναι αρκετό.
*Νομπελίστας οικονομολόγος (2013), καθηγητής Οικονομικών στο πανεπιστήμιο Yale, συγγραφέας (μαζί με τον George Akerlof) του βιβλίου Phishing for Phools: The Economics of Manipulation and Deception (Τα Οικονομικά Χειραγώγησης και Εξαπάτησης)
